odprężenie między Rzymem a Moskwą

Watykan, 20 lutego 1988. Występuje Chór Armii Czerwonej Ave Maria Schuberta przed Janem Pawłem II. Papież udzielił audiencji członkom grupy za szerzenie „głębokich uczuć braterstwa i przyjaźni” wśród audiencji. Może się to wydawać drobnym szczegółem, ale spektakl jest odzwierciedleniem środowiska więziennego między katolicyzmem a Związkiem Radzieckim. Przybycie do Moskwy nowego prezydenta, Michaiła Gorbaczowa, zmieniło, mówi Peter Seewald, biograf Benedykta XVI, nie tylko między Wschodem a Zachodem, ale także stosunki Kościoła z państwami świata komunistycznego.

Śmierć Gorbaczowa, ostatniego przywódcy Związku Radzieckiego, przyniosła koniec komunistycznego świata tam, gdzie jest dzisiaj. Komentatorzy mówili o jego relacjach z jego amerykańskim odpowiednikiem Ronaldem Reaganem. Są to dwa boki zdecydowanego trójkąta zakończone wizerunkiem Jana Pawła II. Jednak zbliżenie między papieżem a przywódcą rosyjskim musiało przezwyciężyć początkową nieufność po obu stronach.

Czytaj więcej

Francisco Martinez Hoyos

Urodzony po drugiej stronie żelaznej kurtyny papież Wojtyła był bardzo zainteresowany wszystkim, co działo się w Związku Radzieckim. Kiedy sowiecki przywódca doszedł do władzy, z zainteresowaniem i podejrzliwością poszedł w jego ślady. Nie sądziłem wówczas, że zmieni to cokolwiek istotnego. Uważał jednak również, że ten młody człowiek – przynajmniej w porównaniu ze zwykłą kremlowską gerontokracją – może być powiewem świeżego powietrza.

Historia sporów między Watykanem a Moskwą jest długa. Z jednej strony katolicyzm. Innym jest ateizm państwowy. W latach sześćdziesiątych nastąpiło pewne rozluźnienie w upale Soboru Watykańskiego II, ale pod koniec następnej dekady sytuacja była już zupełnie inna. Wybór na papieża Jana Pawła II, zdeklarowanego antykomunisty, został źle przyjęty w Związku Radzieckim, gdzie został zinterpretowany jako wybieg USA.

Wojtyła swoim przekonującym występem szybko potwierdził mroczne wróżby Moskwy. Słowa jego pierwszego orędzia, w kontekście Europy Wschodniej, można odczytywać jako wezwanie do oporu przeciwko uciskowi: „Nie bój się! Otwórz szerzej, otwórz szerzej drzwi Chrystusowi!”. Niedługo potem, gdy został entuzjastycznie przyjęty podczas wizyty w Polsce w 1979 r., na Kremlu i KGB zabrzmiały dzwonki alarmowe.

Jego stanowisko polityczne przełożyło się w praktyce na wyraźne poparcie dla Związku Solidarność Polski, który sprzeciwiał się komunistycznemu rządowi jego kraju. Było wiele spekulacji na temat możliwego współudziału Sowietów w tureckim ataku Ali Akka na papiestwo, ale pomimo motywu, niczego jeszcze nie udowodniono.

W ten sposób dochodzimy do lat osiemdziesiątych bez oficjalnych stosunków dyplomatycznych między głową świata katolickiego a światem komunistycznym. Ale wszystko zaczyna się zmieniać, gdy Gorbaczow, potrzebując poparcia dla swojej reformistycznej polityki, szuka sojuszu ze światem wierzących. Wtedy otwierają się więzienia i azyle dla chrześcijan, muzułmanów, żydów i buddystów.

Obchody tysięcznej rocznicy chrystianizacji Słowian w 1988 r., wraz z nawróceniem księcia Włodzimierza Kijowskiego, otworzyły kanał komunikacji. Sytuacja była jednak bardziej skomplikowana. Dla Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej obchody miały charakter własny, podczas gdy ukraińscy chrześcijanie uznali rocznicę za własną, ponieważ bohaterem był władca stolicy ich regionu, Kijowa.

Rzym starał się zadowolić obie strony, ale przede wszystkim Kościół rosyjski. Był potrzebny jako pośrednik w poprawie stosunków z rządem komunistycznym.

Wtedy Jan Paweł II nie mógł pojechać do Rosji. Wysłał jednak delegację wysokiego szczebla na czele z jego sekretarzem stanu kardynałem Casaroli. Według historyka Andrei Riccardi, wywiad Casarolego z Gorbaczowem był pierwszym przyjaznym spotkaniem Kościoła z przedstawicielami Związku Radzieckiego od czasu wybuchu rewolucji rosyjskiej w 1917 roku.

Przed watykańskim dyplomatą komunistyczny przywódca pokazał cały swój urok. Deklarował swój ateizm, jednocześnie wyrażając szacunek dla tych, którzy opowiadali się za innymi opcjami. Jeden z jego ministrów, Eduard Szewardnadze, przyznał, że został również ochrzczony w Kościele prawosławnym. Zdał sobie sprawę, że jego kraj popełnił błąd w swojej wrogiej polityce, ale obiecał prawo wolności religijnej mające na celu rozwiązanie niepewnej sytuacji wierzących.

Pomimo wzajemnego porozumienia, cierniowa kwestia groziła wykolejeniem otwarcia. Gorbaczow zażądał, aby Rzym uznał granice sowieckie ustanowione po II wojnie światowej. Oznaczało to, że papież nie mógł przyjąć do Stolicy Apostolskiej posłańca z emigracyjnego rządu litewskiego. Casaroli powiedział, że w Watykanie nie ma przedstawicieli regionu bałtyckiego.

Jan Paweł II mocno wierzył, że Gorbaczow jest szczerym reformatorem, choć uważał, że wyróżnia się bardziej dobrymi słowami niż czynami. W 1989 roku miał okazję go przyjąć w Watykanie, gdzie odbyli półtoragodzinną rozmowę. Biograf Wojtyły George Weigel, gdy sowiecki prezydent przedstawił papieżowi swoją żonę Raisę, w najczulszych słowach pochwalił Jana Pawła II: „Raisa Maximovna, mam zaszczyt przedstawić cię najwyższemu autorytetowi moralnemu. Ziemia. On jest Słowianinem jak my!

Wywiad był owocny. W przeciwieństwie do stanowiska bardziej zamkniętego marksizmu, Gorbaczow nie uważał religii za „opium ludu”. Postrzegał to raczej jako dobroczynną siłę w budowaniu społeczeństwa.

Rok później do Rzymu przybył pierwszy ambasador sowiecki Jurij Karłow. Proponuje Papieżowi wizytę w Moskwie w 1992 roku. Nie wątpił, że do tego czasu Związek Radziecki nie będzie istniał. Gorbaczow traci władzę po zamachu stanu, bez wsparcia, jakie w tych okolicznościach otrzymuje od Ojca Świętego. Mimo różnic ideologicznych Jan Paweł II okrzyknął „człowiekiem zasad” przywódcą pierestrojki.